Contextueel ontwerpen: Architectuur als verbinder

ACN college | 11.11.2025 | terugblik

Tekst: Willem Claassen | Foto's: More or Less design

Op 11 november vond het laatste ACN college plaats in de vierdelige reeks context, waarin architectuur aan bod komt die gevoelig is voor zijn omgeving en nieuwe verbindingen legt. In de Nyma Makersplaats sprak Arna Mačkić (Studio LA) over ontwerpen als culturele opgave. Hoe maak je betekenisvolle plekken voor bewoners, waarin de culturele en historische lagen van de stad samenkomen? En hoe vertaal je verhalen en symbolen naar een ontwerp? Na het college volgde een gesprek met programmamaker Camiel Hendriks en kwamen er vragen uit het publiek.

Arna Mačkić lichtte in haar college vier projecten uit die veel zeggen over haar aanpak en ideeën. Op verschillende schaalniveaus houdt ze zich met Studio LA bezig met publieke architectuur, waarin gemeenschappen centraal staan en de geschiedenis wordt blootgelegd.

Herdenkingsplek voor verschillende gemeenschappen

Als eerste vertelde Mačkić over een nieuwe herdenkingsplek in Lelystad. Ze kreeg de opdracht om een plek te maken met een brede invalshoek, waarbij aandacht is voor alle gemeenschappen. Mačkić interviewde vertegenwoordigers van tal van gemeenschappen, zoals de Joodse gemeenschap, de veteranen, comité Slavernijherdenking en de LHBTI-gemeenschap. ‘Dat waren heel verschillende gesprekken. Zo was het bij de gelovige vertegenwoordigers heel filosofisch en ging het bij anderen over pijn en erkenning.’

Bij de gemeenteraad moest Mačkić uitleg geven over de voortgang. ‘Daar leken ze soms te denken dat de groepen tegenover elkaar stonden, maar ze zaten juist bij elkaar. We hebben ze ook gezamenlijk gesproken. Er was respect. Ze wilden alles herdenken zonder hiërarchie.’

Als locatie voor de herdenkingsplek werd het Zilverpark gekozen. Uit de interviews kwam naar voren dat de gemeenschappen iets wilden dat past bij Lelystad. ‘Het viel op dat ze trots waren op hun stad, een nieuwe stad die een connectie heeft met water.’ Mačkić vertaalde dit naar een ruimtelijk ontwerp en koos voor het patroon van een polderlandschap met hoge en lage stenen. ‘Stenen zijn in het verleden altijd gebruikt om boodschappen over te brengen aan toekomstige generaties.’ Elke gemeenschap heeft op de herdenkingsplek een eigen steen met eigen symboliek die samen een geheel vormen.

Geheugenbalkon

Het tweede project dat Mačkić besprak, was het Geheugenbalkon in Groningen. De zuidelijke ringweg in deze stad moest op de schop. De weg ging ondergronds en daarboven zou een park komen. De opdracht was om een uitkijktoren te maken, zodat iedereen van bovenaf kon zien hoe de bouwwerkzaamheden verliepen. ‘We keken naar de geschiedenis van die plek. Telkens was er een nieuw plan en werd het vorige uitgewist. Wij wilden juist de verschillende geschiedenislagen laten zien.’ Omdat een autoweg in het verleden als iets nieuws, iets interessants werd gezien, besloot Mačkić met haar studio om een stuk wegdek te hergebruiken voor de uitkijktoren. ‘In 2021 is het Geheugenbalkon gebouwd’, vertelde ze. ‘Er loopt een fietspad onderdoor. Het balkon wordt intensief gebruikt. Bouwvakkers komen er ook, zij wijzen dan aan waar ze aan hebben gewerkt. Het was bedoeld als iets tijdelijks, maar de gemeente besloot het te laten staan.’

Wandkunstwerk

Een opdracht van Dienst Vervoer en Ondersteuning kwam als derde project aan bod. De dienst, die het vervoer verzorgt van arrestanten, gedetineerden en vreemdelingen, vroeg om een kunstwerk op een nieuwe locatie in Zaandam. Mačkić ging in gesprek met medewerkers. ‘Dat waren vooral mannen. Ze gebruiken humor om heftige ervaringen te verwerken en zijn trots op hun werk.’ De architect wilde niet zomaar een mooi kunstwerk maken, maar iets wat hen representeert en waar ze trots op kunnen zijn. ‘Ze zijn veel op pad. De hoofdwegen in Nederland zijn belangrijk, maar ook de contacten met collega’s. Zo kwamen we bij een netwerk van lijnen.’ In de interviews vroeg Mačkić wat ze zouden willen delen over hun werk. Ze maakte een wandkunstwerk met schotels die verbonden worden met lijnen. De schotels markeren de plekken waar de medewerkers iets bijzonders hebben meegemaakt. Elke schotel verwijst naar een jaartal en de divisie waaruit het verhaal afkomstig is. Naast het wandkunstwerk staat een sokkel met een boek waarin alle verhalen staan. ‘De bedoeling is dat het boek groeit met nieuwe verhalen.’

Monument voor tragisch ongeval

Het laatste project dat ze liet zien, was een klein monument in Lelystad. In 2019 verongelukte een 4-jarige jongen en zijn opa. Een tragisch ongeval dat veel impact had op de buurt. Omdat er steeds meer knuffels werden neergelegd op de plek waar het gebeurde, besloot de gemeente een gedenkteken te laten maken. ‘De familie van de slachtoffers wilde een grafsteen, de gemeente dacht aan iets op het formaat van een A4’tje. Wij zijn gaan mediaten’, legde Mačkić uit. De architect sprak veel met het gezin, dat van hindoestaanse afkomst is. Het resultaat is een monument van natuursteen dat uit 13 onderdelen bestaat. Ieder familielid heeft een steentje, samen vormen ze een cirkel. ‘De naam van de kleinzoon betekent zon, zo kwamen we bij de vorm van een cirkel.’ In het kunstwerk werden autosleutels verwerkt, een Surinaamse vlag en speelgoed. ‘Om te laten zien dat het mensen waren die plezier en liefde hadden in hun leven.’

Omgaan met kritiek

Na het college ging Mačkić in gesprek met programmamaker Camiel Hendriks. Hij vroeg zich af hoe je het belang van een project voelbaar maakt, bijvoorbeeld bij de herdenkingsplek in het Zilverpark in Lelystad. ‘In de raad was discussie: waarom zou je daar geld aan uitgeven? Ik heb ze toen uitgenodigd om bij de gesprekken van de gemeenschappen aanwezig te zijn. Daar waren ook heel kritische raadsleden bij. Zij zagen dat de gemeenschappen heel verschillend dachten, links en rechts, en toch de plek gezamenlijk droegen.’

Ze moet zich als architect vaker verdedigen voor de keuze van een publiek project, vertelde ze. ‘Terwijl we de opdracht hebben gekregen, we hebben die niet zelf bedacht. Bij commerciële gebouwen die veel ruimte innemen is niemand erop tegen, bij publieke gebouwen is dat heel anders.’

‘Het begint bij de bewoners’

Hendriks wilde weten wat de voorwaarden zijn voor het opzetten van een vergelijkbaar project, bijvoorbeeld in Nijmegen. Mačkić zei dat er in de eerste plaats een behoefte moet zijn. ‘Het begint bij de bewoners. Zij willen dat er iets komt, niet iemand die iets van bovenaf bedenkt. Het gaat over betekenis en over het samenbrengen van verschillende gemeenschappen.’

Hebben we behoefte aan verbinding in deze tijd? Absoluut, vond Mačkić. ‘Dit soort plekken helpen verbinden, maar ook dit soort processen. In de politiek zie je iets heel anders dan bij die gemeenschappen. Het ging daar nooit over de verschillen, maar over wat je samen hebt. Onze maatschappij is veel minder verdeeld dan we denken, is mijn ervaring.’ Een gezamenlijke plek kan ervoor zorgen dat je je ergens thuis voelt, volgens de architect. Daar is momenteel een gebrek aan. ‘Een publieke ruimte zonder te hoeven consumeren is heel zeldzaam.’

Mensenwerk

Uit de zaal kwam de vraag hoe je ervoor zorgt dat deze aanpak binnen het budget past. ‘We denken altijd binnen het budget. We gaan meteen langs bij aannemers om te kijken wat de kosten zijn. Maar het interviewen is vooral eigen tijd die je er insteekt. Daar is wel een beetje budget voor, maar eigenlijk past dat niet.’ Met de familie van de verkeersslachtoffers belde ze ook in het weekend. ‘Zij zijn meegegaan naar de bouwers. Toen kwamen bij de bouwers verhalen naar boven over dierbaren die zij verloren zijn. Dit soort werk is mensenwerk.’

Niche

Een bezoeker vroeg zich af of dit eigenlijk wel architectuur is. Zeker is dat zo, volgens Mačkić. ‘Het gaat om de gebouwde omgeving. Al is het wel een niche.’ Dat heeft ermee te maken dat opdrachtgevers vaak commercieel zijn ingesteld, gaf ze aan. ‘Daardoor zijn architecten vaak bezig met opdrachten en niet met visie. Terwijl architecten goed na kunnen denken over filosofie, geschiedenis, kunst et cetera. Dat gebeurt weinig.’ Het systeem met tenders ligt haar niet, vertelde ze. ‘We zijn bij ons bureau met z’n vieren, terwijl je bij tenders een heel apparaat aan mensen nodig hebt, plus ervaring op het betreffende vakgebied. Het is een uitsluitend systeem.’

Tot slot reflecteerde ze nog op het ongevalsmonument. De gemeente wilde dat het een soort blauwdruk werd voor meer van dit soort monumentjes, maar dat kon niet. ‘Dat was een les voor de gemeente, het is heel specifiek. Voor hen was het een moeilijk proces, want het project werd steeds groter. Dat kunnen ze niet altijd doen. Hopelijk wordt het monument een symbolische waarschuwing voor autobestuurders.’

ACN Colleges 2025

In de ACN collegereeks context bespraken we dit jaar architectuur die gevoelig is voor zijn omgeving en nieuwe verbindingen legt. We gaven architecten het podium die ontwerpen vanuit samenhang en verbinding en zich af durven zetten tegen weeffouten in onze samenleving. Die architectuur maken die niet universeel en iconisch is, maar plaatsgebonden en harmonisch. De vier colleges in de reeks werden gegeven door Eric Frijters (over de stad als metabolisme), Maike van Stiphout (over de verwilderde stad), Jan Peter Wingender (over de kunst van het herbestemmen) en Arna Mačkić (over architectuur als verbinder).

---