Nieuw idealisme in Japanse architectuur (filmavond)

Filmavond | 13.05.2025 | terugblik

In 2011 zorgde de aardbeving in Oost-Japan en de kernramp in Fukushima voor grote sociale en economische onrust in het land. In de film Make Do With Now is te zien hoe hierdoor bij jonge Japanse architecten de interesse voor ‘starchitects’ verdween en plaatsmaakte voor een sociale en ecologische benadering van het vak. In NYMA bekeken we deze documentaire, gevolgd door een gesprek met Janina Gosseye, hoogleraar Building Ideologies aan de TU Delft.

Foto: Yoshiru Masuda

Vijf architectenbureaus worden na elkaar geportretteerd in Make Do With Now (2022), telkens onderbroken door rustige beelden van straten in Japanse steden. Als eerste komt Yurato Muraji van studio CHAr aan het woord, een zeer sociaal betrokken architect. Gebouwen uit de 20e eeuw zijn zo ontworpen dat menselijke relaties hierin worden afgesneden, stelt hij. ‘Dat zorgt voor sociale problemen.’ CHAr ontwerpt kleinschalige interventies voor het renoveren van naoorlogse houten huurappartementen die vaak in slechte staat verkeren. De lokale gemeenschap staat daarbij centraal; sloop en leegstand probeert de studio te voorkomen. Daarnaast heeft CHAr een opensourceplatform voor renovatie-interventies opgericht. Muraji: ‘Er is een groot verlangen naar sociale verandering. Lokale gemeenschappen kijken met een andere logica naar gebouwen dan het kapitalisme.’

 ‘We zoeken een levensstijl waarbij we niet voor 100 procent afhankelijk zijn van de stadsstructuur.’    

Gaten in de vloer

Mio Tsuneyama en Fuminori Nousaku renoveren stapje voor stapje een oud, vervallen industrieel gebouw dat ze gebruiken als hun huis en kantoor. Opvallend zijn daarbij de gaten in de vloer die zijn ontstaan door sloopwerkzaamheden en die ze als uitgangspunt hebben genomen voor de renovatie. De twee architecten gaan voor het experiment. ‘We leven in een nette stad, maar ik mis de wildheid’, zegt Tsuneyama. Met weinig geld en veel zelf doen werken ze aan het pand, waarbij ideeën steeds kunnen veranderen. ‘Dit is architectuur die niet eindigt als het gebouw klaar is’, legt Nousaku uit. Door de aardbeving in 2011 zijn ze gaan nadenken over hoe ze meer zelfvoorzienend kunnen zijn, onder andere op het gebied van energie. Tsuneyama: ‘We zoeken een levensstijl waarbij we niet voor 100 procent afhankelijk zijn van de stadsstructuur.’    

Beeld: More Or Less Design

Klant als mentor

De industriestad Hamamatsu is de uitvalsbasis van Tōru Yada, Takuma Tsuji en Takeshi Hashimoto van 403architecture [dajiba]. Het drietal focust zich op de stad en haar inwoners. ‘Iedere klant is een mentor’, zegt Hashimoto. ‘We leren constant van deze plek. De inwoners van deze stad zijn niet thuis in architectuur, ze kijken heel verschillend naar gebouwen.’ Het vertrouwen op de input van de ‘gewone’ mens heeft te maken met de geschiedenis van de stad. In de Tweede Wereldoorlog werd Hamamatsu zwaar gebombardeerd en toen heeft de bevolking de stad zelf weer opgebouwd. Tsuji legt uit dat ze architectuur zien als een concept, als iets dat altijd beweegt. ‘Niet alleen gebouwen, maar ook de mens zelf.’

Het verhaal van de buurt

Onderzoek is voor architect Miho Tominaga de basis. Vanuit vogelperspectief kijkt ze naar een locatie binnen een grotere omgeving. Ze verzamelt veel informatie, onder meer door ervaringen van buurtbewoners op te halen. ‘Het is architectuur die reageert op het verhaal van de buurt’, aldus Tominaga. Luisteren naar mensen vindt ze zeer waardevol. ‘Niet vragen wat ze nodig hebben, maar horen waar ze zich fijn bij voelen.’ Het doel is onder meer om de unieke plek en het materiaal van het oorspronkelijke gebouw te behouden. Tominaga ziet net als de anderen een veranderende rol van de architect. ‘Niet alleen gebouwen ontwerpen, maar ook creëren wat erin plaatsvindt als het af is.’     

‘We hergebruiken materiaal van vroeger. Zo zijn er sporen te vinden van de mensen die dit hebben gebouwd.’    

Cultureel centrum

Chidori Bunka is een cultureel centrum met een restaurant, café, winkels en galeries. Het is de trots van Toshikatsu Ienari en Wataru Doi van Dot Architects. Voorheen woonden in het gebouw arbeiders die werkzaam waren op de scheepswerf en in de staalindustrie. ‘We ontdekten dat de arbeiders sommige delen van het gebouw zelf in elkaar hadden gezet, met tweedehands materiaal’, zegt Doi. Hij ziet dat er in Japan veel eerbied is voor tempels en andere heiligdommen, maar dat dit soort gebouwen – gecreëerd door de bewoners zelf – vaak gesloopt worden. ‘We hergebruiken materiaal van vroeger. Zo zijn er sporen te vinden van de mensen die dit hebben gebouwd.’

Beeld: More Or Less Design

Jaren ’60, ’70 en ’80

Na de vertoning van de film liet Janina Gosseye, hoogleraar Building Ideologies, in gesprek met interviewer Camiel Hendriks haar licht schijnen op de jonge Japanse architecten. ‘De jaren ’60, ’70 en ’80 lijken zich opnieuw te herhalen,’ constateerde ze. ‘Toen had je een energiecrisis en de Vietnamoorlog. Nu is er een klimaatcrisis, een energiecrisis, en is er ook oorlog. Daardoor komen dezelfde ideeën en idealen terug.’

Nederlandse studenten

Bij haar eigen studenten op de TU Delft ziet ze dat er ook in deze richting wordt bewogen. Ze doelt dan onder meer op het denken vanuit het proces in plaats vanuit het product. En ook het idee dat een gebouw nooit af is, dat je altijd aanpassingen kunt doen. Gosseye: ‘Ze spreken ook veel meer met klanten, ze zoeken echt contact, dat is heel mooi en waardevol. Maar als docent moet ik ze ook laten kennismaken met de realiteit van de markt.’ De hoogleraar relativeerde dan ook de impact van de architecten die in de film aan het woord kwamen. ‘Je zag dat veel experimenten plaatsvonden in de eigen huizen van de architecten. Dat zegt iets, de verandering vindt plaats op kleine schaal.’

Hertzberger

Ook in Nederland zal het nu bij de kleine schaal blijven, stelde Gosseye. Dit in tegenstelling tot de jaren ’60 en ’70, toen de overheid bijdroeg aan deze idealistische beweging binnen de architectuur. Een van de bezoekers noemde uit die tijd Herman Hertzberger en vroeg zich af of zijn werkwijze zou terugkeren, maar deze grote architect werd destijds door de politiek gesteund, en daarvan is nu geen sprake meer. ‘Het zal blijven bij plekken ter grootte van dit pand, de NYMA’, zei Gosseye.

‘Wat we wel kunnen leren van Japan is dat de autowegen niet de maatstaf zouden moeten zijn van hoe we leven.’

Verschillen met Nederland

Een andere bezoeker vertelde dat hij in Japan was geweest. Hij plaatste een kanttekening bij de film. ‘De huizen zijn daar vaak van slechte kwaliteit en niet goed geïsoleerd.’ Hij wees ook op andere verschillen met Nederland. ‘Er is bijna geen verkeer, omdat auto’s de stad niet in mogen. Daardoor is het zo stil. Ze hebben dunne muren, maar ook geen geluidsoverlast.’ Kortom, een heel andere cultuur die niet zomaar te vergelijken is met ons land. Gosseye beaamde dat. ‘Wat we wel kunnen leren van Japan is dat de autowegen niet de maatstaf zouden moeten zijn van hoe we leven.’

Beeld: More Or Less Design

Op en neer

Tot slot stipte Gosseye het belang van het kennen van de geschiedenis aan. ‘Dat helpt om te zien waar we naartoe gaan en hoe het beter zou kunnen.’ Ze verwacht dat er ook weer een tijd komt dat de sociale idealen en het activisme minder prominent aanwezig zullen zijn, zo vertelde ze. Dan mag een object weer gewoon alleen mooi zijn, zoals in de jaren ’80, ’90 en 2000. ‘Het gaat op en neer. Maar ik sta zelf wel veel meer aan de idealistische kant.’