Contextueel ontwerpen: De verwilderde stad

ACN college | 18.03.2025 | terugblik

Verslag: Willem Claassen

Tijdens het  tweede college in de reeks context sprak landschapsarchitect Maike van Stiphout over de verwilderde stad, met aandacht voor een regeneratieve aanpak en natuurinclusief ontwerpen. ‘Waar wachten we nog op?’ was de veelzeggende titel die ze haar lezing meegaf. Na haar aansprekende college volgde een kort interview door programmamaker Camiel Hendriks en een gesprek met het publiek.

Stoppen van biodiversiteitsval

Aan het begin van haar college liet Maike van Stiphout (DS Landschapsarchitecten) enkele krantenberichten zien waaruit blijkt hoe slecht het gaat met de biodiversiteit. ‘Terwijl ik deze lezing houd, sterven er zes soorten uit’, vertelde ze. ‘We weten wat er aan de hand is met dieren en planten, waarom doen we dan niks?’, vroeg ze zich af. Als landschapsarchitect vindt ze dat ze zeker iets moet doen. Daarbij ziet ze mogelijkheden in de stad. ‘De grote groei zit in de steden, daar kunnen we het verschil maken. Laten we daar proberen de biodiversiteitsval te stoppen en misschien zelfs omhoog te krijgen.’

Zoöp

Van Stiphout pleitte voor een regeneratieve aanpak van ontwerpen. ‘Je moet in alles proberen leven op gang te helpen en te vergroten. Dat gaat verder dan verduurzamen.’ Van opdrachtgevers krijgt ze vaak te horen dat het geld voor natuur op is. Die denkwijze moet veranderen, stelde ze. ‘Economie speelt zich af binnen ecologie, in plaats van andersom.’

Deze omslag is volgens Van Stiphout te maken met het organisatiemodel zoöp. ‘Bij een zoöp zit een  zogenaamde Spreker voor de Levenden aan tafel’, legde ze uit. ‘Die denkt als er plannen worden gemaakt vanuit de belangen van bijvoorbeeld de scholekster. Daardoor wordt binnen een organisatie altijd het grote veld van de ecologie meegenomen.’ Zelf is ze sinds drie jaar Spreker van de Levenden bij Het Nieuwe Instituut in Rotterdam. ‘Je wordt het geweten van de organisatie.’ In de omgeving van Nijmegen is landgoed De Kleverbergh een zoöp.

Natuurervaring bij kinderen

Tussendoor benadrukte Van Stiphout nogmaals het belang van natuur in de stad, dit keer met het oog op kinderen. Hun ervaringen met de natuur dreigen te verdwijnen. ‘Zonder natuurervaring kun je niet geven om natuur, dan ga je steeds verder van de natuur af staan. Ook is natuurervaring goed voor de gezondheid, voor concentratie en prestatie, zo laat onderzoek zien. En kinderen zijn nodig om te regenereren.’

Cues to care

Vervolgens maakte de landschapsarchitect de stap naar ontwerpen. Om meer natuur in de stad te krijgen, is ontwerpen essentieel. Het gaat daarbij om ruimte scheppen en om schoonheid. ‘Je moet meer kunnen loslaten, weinig willen doen.’ Verwildering kan op gang komen door goed en precies te ontwerpen. ‘Je moet niet zomaar een nestkastje ophangen aan de muur. Het moet er ook mooi uitzien, want mensen willen een huis, geen vleermuis. Om te kunnen verwilderen moet je mensen meekrijgen.’ Dat meekrijgen kan door zogenaamde cues to care, kleine elementen die je in het landschap plaatst zodat de rest kan verwilderen en mensen zien dat het zo bedoeld is. ‘Als je bijvoorbeeld de randjes van een fietspad maait, dan mag de rest wild zijn.’  

Sieren

Om dit principe van cues to care nader toe te lichten, zette Van Stiphout ontwerpmethodes uiteen die ook in haar boek Tweede gids voor natuurinclusief ontwerp aan bod komen. Het eerste concept gaat over het sieren van het landschap. Ze liet een afbeelding zien van een rood muurtje in China dat door een natuurgebied slingert. ‘Het is een mooi element, waarop je kunt zitten en overheen lopen, ook zijn er afvalbakken in verwerkt. Je ziet duidelijk het verschil wat door mensen is gemaakt en wat natuur is.’ Daardoor wordt de wilde natuur geaccepteerd en met rust gelaten, legde ze uit.

Omlijsten en delen

Het tweede concept draait om het omlijsten van natuur. Als voorbeeld toonde ze een foto van een gebouw waarbij de gevel van de eerste verdieping is overwoekerd met planten, maar de verdiepingen erboven helemaal niet. Het gaat om de duidelijk afbakening. ‘Dat helpt mensen over een drempel heen.’

Het derde concept betreft het delen van een ruimte. Op een foto waren nestkastjes te zien die integraal in een gebouw zijn verwerkt. Van Stiphout: ‘Maar ook met planten op je balkon deel je het balkon al met de natuur.’ In Amsterdam kreeg ze de opdracht om met de fietsenstalling van het centraal station aan de slag te gaan. ‘We hebben de randen aan de buitenkant ruw gemaakt. Dat ziet niemand, maar daardoor zijn de kansen voor andere soorten toegenomen. Zo deel je het gebouw met dieren.’

Leven creëren

Na het college vroeg interviewer Camiel Hendriks aan Van Stiphout wat nu de eerste stap is om de stad te verwilderen. ‘Dat je bedenkt: ik doe het niet voor mezelf, ik doe het voor de andere soort’, antwoordde Van Stiphout. De vraag om te verwilderen krijgt ze niet van opdrachtgevers, het is een kwestie van ombuigen. ‘Dat is ook onze taak als landschapsarchitect, om meerwaarde te geven aan de vraag. Dat betekent meer leven creëren dan weghalen.’

Oergevoel

Is ze niet bang voor excuusverwildering, kleine aanpassingen die enkel voor de bühne zijn, wilde Hendriks weten. ‘Nee, elke kleine verwildering helpt’, zei Van Stiphout. Ze vindt dat daarbij rekening moet worden gehouden met mensen die anders naar verwildering kijken. ‘De mens is snel bang om overwoekerd te worden. Dat is een oergevoel. Het gaat erom aan welke knoppen je kunt draaien om dat een beetje los te laten, want we willen ook schoonheid. Bij een parkeerplaats maakt het uit waar precies je bomen neerzet. Daarmee zorg je voor waardering bij een brede groep mensen.’

Ruimte voor het onverwachte

Vanuit het publiek voegde Jos Rademakers van Urban Rewilding Nyma toe dat het ook gaat om omdenken. ‘De natuur is niet kwetsbaar. Alles wat wij op de Nyma doen is creëren van kansen. Natuur is iets wat constant gebeurt, niet wat vaststaand is.’  Een andere toehoorder stelde de vraag hoe je het onverwachte toelaat in het ontwerpen. Van Stiphout: ‘Het helpt om van je organisatie een zoöp te maken. Met een Spreker van de Levenden maak je iemand verantwoordelijk. Je bent dan steeds aan het dealen met de wensen van soorten. Het kan zijn dat je planten ergens anders willen zijn dan waar jij ze hebt neergezet.’  

Geweten

Iemand anders wilde weten waar de grenzen liggen van het verwilderen van gebouwen. Van Stiphout denkt niet aan grenzen. ‘We staan aan het begin. Ontwerpen alleen voor de mens kan gewoon niet meer. En geld investeren alleen voor de mens kan ook niet meer.’ Tot slot kwam de vraag of je nog in kunt breken als een bouwproces al loopt. ‘Altijd’, zei Van Stiphout resoluut. ‘Je hebt meer invloed op opdrachtgevers dan je denkt. Het bewustwordingsproces is belangrijk.’ We zitten nu op een route die doodloopt, volgens de landschapsarchitect. ‘Je moet kijken wanneer je de emotie, het geweten in het gesprek brengt. En dan is alles winst.’ 

ACN Colleges 2025

In de ACN collegereeks context bespreken we dit jaar architectuur die gevoelig is voor zijn omgeving en nieuwe verbindingen legt. We geven architecten het podium die ontwerpen vanuit samenhang en verbinding en zich af durven zetten tegen weeffouten in onze samenleving. Die architectuur maken die niet universeel en iconisch is, maar plaatsgebonden en harmonisch. De eerste twee colleges in de reeks werden gegeven door Eric Frijters, over de stad als metabolisme, en Maike van Stiphout, over de verwilderde stad. Later in het jaar zoomen Afaina de Jong en Jan Peter Wingender in hun colleges in op de contexten cultuur en erfgoed.

Beeld: Jeroen Helmer / ARK Rewilding Nederland