Contextueel ontwerpen: De stad als gezond lichaam

ACN college | 11.02.2025 | terugblik

Verslag: Willem Claassen | Foto's: More or Less design

Op 11 februari vond het eerste ACN college plaats in de vierdelige reeks context, waarin architectuur aan bod komt die gevoelig is voor zijn omgeving en nieuwe verbindingen legt. In LUX sprak architect Eric Frijters (FABRICations) voor vijfenzestig bezoekers over urban metabolisme, oftewel de benadering van de stad als levend organisme. Na zijn inspirerende college volgde een kort interview door programmamaker Camiel Hendriks en een gesprek met het publiek.

Verkeerd ontworpen

De beste uitvinding van de mensheid is volgens Frijters de stad, zo vertelde hij aan het begin van zijn college. Toch is er met die uitvinding veel mis. Frijters verwees naar zijn geboortejaar 1972, het jaar van het rapport van de Club van Rome dat een zorgwekkend beeld schetste over de wereld.  ‘Als je dan kijkt naar de stad: die is voor 75 procent verantwoordelijk voor fijnstof in de lucht.’ De stad is verkeerd ontworpen, stelde de architect, waardoor hij niet duurzaam is. In 2012 komen de eerste signalen dat het misgaat met de stad. Frijters toonde een foto van een donker Manhattan tijdens een grote stroomuitval door de orkaan Sandy. Er was toen ook veel wateroverlast. Deze ramp kostte 19 biljoen dollar. ‘Als we de helft hadden geïnvesteerd, hadden we veel kunnen voorkomen en kunnen verbeteren.’

Collectie van infrastructuren

Frijters gelooft niet dat er één manier is om de stad te verbeteren. ‘We moeten zoeken naar slimmere manieren.’ Volgens de architect begint het ermee dat we moeten ontdekken wat er bij een stad allemaal in- en uitgaat. Nu is dat een soort black box. Hij gebruikte hierbij het menselijk lichaam als metafoor voor de stad. ‘Ons eigen lichaam hebben we helemaal in kaart gebracht. Daardoor kunnen we genezen als we ziek zijn. Bij een stad kunnen we niet genezen. We kunnen niet eens een gezonde stad bouwen.’ Frijters ziet de stad als een collectie van infrastructuren, net als bij het lichaam. Nu tal van problemen opdoemen, wordt de stad volgehangen met gadgets. ‘Opeens moet de stad een spons zijn en worden overal er zonnepanelen geplaatst. Je krijgt een soort stad 2.0.’ Dat is niet duurzaam, vindt hij. ‘Er is een nieuw lichaam nodig en daarvoor moet je fundamenteler nadenken over prestaties en waar je op ingrijpt.’ 

Data, diversiteit en authenticiteit

Voor urban metabolisme is het verzamelen van data van groot belang, legde Frijters uit. Niet alleen om te weten wat er in- en uitgaat, maar ook om het menselijk gedrag in kaart te brengen. ‘Met die gegevens kun je nadenken over zaken als circulaire economie en nieuwe energie. Ook kun je daarmee onderzoeken hoe duurzame opgaven en individuele vragen samengaan.’ Dit leidt tot een stad met veel diversiteit, waarin verschillende functies bij elkaar worden gezet. Denk aan wonen en werken, en aan grote en kleine bedrijven. ‘Een diverse stad is per definitie duurzamer. Het is ook aantrekkelijker, want dynamischer.’ Het levert volgens Frijters bovendien het voordeel op dat authenticiteit terugkomt en elke stad weer anders zal zijn. ‘Je maakt gebruik van de aanwezige en vaak onopvallende kenmerken van de stad.’

Voorbeelden

Frijters nam kort enkele projecten door waar hij met FABRICations aan meegewerkt heeft. Zo bracht hij in Rotterdam het organische systeem van de stad in kaart, waarbij het hielp om ook de omgeving van de stad te onderzoeken. Zo werd ontdekt dat veel warmte verloren gaat. Er werd een plan bedacht om een pijplijn door de stad te leggen, waarbij het koelwater kan wegstromen en het warme water wordt gebruikt, soms op zichtbare plekken zoals een openbare hottub bij sportvelden. ‘Dit zorgt niet alleen voor een aantrekkelijkere stad, ook wordt de duurzaamheid ervan getalsmatig onderbouwd.’ Een ander voorbeeld is Veldhoven. Daar ging Frijters aan de slag met een bedrijventerrein langs een rivier. ‘Daar hebben we drie stukken stad op één plek gecreëerd. De rivier kreeg de ruimte, aan de randen van het gebied kwamen woningbouw en winkels, de logistiek van de bedrijven werd verbeterd en boven op die bedrijven kwam een laag met nieuwbouw.’ De kern is dat er wordt gezorgd voor veel activiteit op een beperkte ruimte, met behoud van de menselijke maat. ‘Het is wel spannend, want deze manier van denken is nog niet geland in Nederland.’

Podcast college Eric Frijters

Twee procent

Na het college was interviewer Camiel Hendriks benieuwd hoeveel kennis over de stad Frijters inmiddels in kaart heeft gebracht. ‘Nog maar twee procent. Maar daar liggen kansen, en het zal ook sneller gaan dankzij AI. Maar die twee procent is wel relevant, want dat zijn de hoofdlijnen van een stad.’ Voor de aanpak van Frijters is veel samenwerking nodig, vooral met technisch georiënteerde bedrijven, maar ook met ondernemers. Het liefst zou hij meer met de overheid aan de slag gaan. ‘Je ziet dat de overheid in Nederland het al snel weggeeft aan de markt. Wel wordt er veel kennis gedeeld.’

Haatmail

Uit het publiek kwamen verschillende vragen, onder meer over biodiversiteit. Hoe ambitieus is Frijters daarin? ‘De vraag is welke uitruil we willen doen. Je kunt dan verschillende scenario’s bekijken. De ruimtelijke complexiteit is te overzien, maar het gaat om het afwegen van belangen en keuzes maken.’ Dat blijkt lastig. ‘Zelfs wij krijgen haatmail als we iets robuust zeggen. Het is belangrijk dat we weer over echte dingen gaan praten en niet meteen schelden. Dat we eerst een vraag stellen voordat we oordelen.’ 

Constructieve houding

Een van de bezoekers wilde weten welke systemen doorbroken moeten worden om urban metabolisme de ruimte te geven. Frijters merkt dat Nederland een statische samenleving is, waarin iedereen op elkaar wacht en er weinig gebeurt. Volgens hem willen mensen ook meteen resultaat zien. ‘Als ik naar vastgoedpodcasts luister gaat het nooit over kwaliteit, alleen over geld.’  Hij mist lerend vermogen en een constructieve houding. Dat er soms iets mislukt, hoort bij nieuwe ideeën. Daar komt bij dat hij een fundamenteel verschil ziet met Duitsland en Frankrijk. ‘Daar gaan partijen aan tafel en als ze weer opstaan, gaan ze aan de slag. In Nederland is het altijd maar polderen: eindeloos kletsen en niks doen. Als we het allemaal willen, moeten we het gaan doen. Die mentaliteit hebben we nodig.’

De spelregels veranderen

Tot slot vroeg iemand of de samenleving al die diversiteit in de stad wel aan kan. Er is ook veel behoefte aan rust en eigen ruimte. ‘Ik ga er niet vanuit dat iedereen erin meegaat, maar er is een groep die het wel wil. Als je het in sommige gebieden anders gaat doen, verander je de spelregels.’

ACN Colleges 2025

In de ACN collegereeks context bespreken we dit jaar architectuur die gevoelig is voor zijn omgeving en nieuwe verbindingen legt. We geven architecten het podium die ontwerpen vanuit samenhang en verbinding en zich af durven zetten tegen weeffouten in onze samenleving. Die architectuur maken die niet universeel en iconisch is, maar plaatsgebonden en harmonisch. We trappen de collegereeks af met een college van Eric Frijters over de stad als metabolisme en zoomen daarna met Afaina de Jong, Jan Peter Wingender en Maike van Stiphout in op de contexten cultuur, erfgoed en natuur.