ACN College | terugblik 01.11.2022
In het laatste college van 2022 waren architect Veerle Alkemade en architect en filosoof Catherine Koekoek te gast. In dit college spraken de architecten in verschillende gespreksrondes met gespreksleider Dave Willems en het publiek over diversiteit, werkdruk en engagement binnen de architectuur. Omstandigheden die ertoe leiden dat dat Koekoek, Alkemade en veel van hun vrouwelijke mede-architecten hun heil zoeken binnen aanverwante werkvelden zoals landschapsarchitectuur, stedenbouw en academisch onderzoek of de overheid.
Zo werkt Alkemade momenteel als architect en stedenbouwkundige bij het Rijksvastgoedbedrijf (RVB) en is Koekoek promovenda politieke filosofie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam (EUR). Ze studeerden allebei in 2019 af als architect aan de TU Delft en weken daarna uit naar andere vakgebieden om vanuit de liefde voor architectuur te werken aan een beter architectuurklimaat. ‘Niet omdat we het werk verschrikkelijk vonden’, zei Koekoek bij aanvang van het college, ‘maar we merkten dat voor zaken die ons interesseerden – zoals feminisme of natuurinclusief ontwerpen – er bar weinig ruimte is.’
Onzekere werkcultuur
Koekoek en Alkemade trapten hun college af met een cliché: dat van de oververmoeide, overwerkende en slecht betaalde architect die voor een conservatieve werkgever werkt. Het is overtrokken, zei Koekkoek daarover, ‘maar het beeld werkt impliciet door: jonge architecten nemen de omstandigheden voor lief omdat het werk hun passie is.’ Weinig architecten zijn aangesloten bij een vakbond, legde Alkemade uit, overwerken voor een gemiddeld salaris is een geaccepteerde standaard. De uitspraak zorgde voor discussie in de zaal. ‘Voor de top moet je veel opofferen,’ zei iemand in het publiek. Maar er was ook weerklank. Een vrouw gaf aan dat ze zich tijdens haar studie bouwkunde altijd tegen vooroordelen moest verzetten – de architectuurwereld is immers een mannenwereld.
Cijfers van de Stichting Fonds Architectenbureau’s (SFA) uit 2022 bevestigen het beeld van hoge werkdruk onder (jonge) architecten, lieten Koekoek en Alkemade zien. Er is sprake van hoge doorstroom en het opgeven van het sociale leven of het gezin. De afhankelijkheid van tijdelijke contracten en kleine bureaus voeden de onzekerheid. In het publiek was de eigenaar van een klein architectenbureau aanwezig. Hij gaf aan dat hij zijn werknemers stimuleert om grenzen aan te geven. Ook doet zijn bureau niet mee aan ontwerpwedstrijden (tenders), waar bureaus vaak onbetaalde arbeid verrichtten om een opdracht binnen te krijgen.
Om de onzekere werkcultuur te doorbreken is niet alleen een denkverandering noodzakelijk bij werkgevers, zei Koekoek, maar ook bij werknemers. Zo kunnen architecten zich aansluiten bij een vakbond. In Engeland bestaat succesvol United Voices of the World, een vakbondsorganisatie die zich verzet tegen het idee van altijd aanstaan, overwerken en je leven opofferen voor een passie.
Gebrek aan diversiteit
Koekoek en Alkemade lieten een afbeelding zien van een Rotterdams architectenbureau dat enkel bestaat uit mannen. Is dit een probleem, vroeg het duo zich af. Vervolgens vertelden ze het verhaal van de Amerikaanse Denise Scott Brown die in 1991 geen architectuurprijs kreeg, maar haar partner wel – terwijl ze samen het gelauwerde architectenbureau VSBA leidden. Het voorbeeld laat zien dat de architectuur voornamelijk een (mannen)bolwerk is waarbij individuele ontwerpers als sterren worden gezien. Door dit systeem, vertelden Koekoek en Alkemade, blijft architectuur om een een individueel uitgangspunt draaien, zonder dat er rekening wordt gehouden met andere perspectieven. Denk daarbij niet alleen aan vrouwen, maar ook aan andere minderheden zoals mensen met een migratieachtergrond. De oplossing is heel gemakkelijk, maar ook moeilijk, zei een ontwerpster in de zaal daarover. ‘We moeten in dialoog blijven met degene voor wie we het gebouw ontwerpen en niet alleen denken vanuit opdrachtgevers of stereotypen en aannames.’
Door dit systeem, vertelden Koekoek en Alkemade, blijft architectuur om een een individueel uitgangspunt draaien, zonder dat er rekening wordt gehouden met andere perspectieven.
Koekoek en Alkemade lieten een afbeelding zien uit ‘de Stad van de Vrouwen’ van Christine de Pisans (1405), een Middeleeuws prozaverhaal dat geldt als een van de eerste feministische werken uit de Europese literatuur. De Pisans pleit in dat werk voor een gelijkwaardige behandeling van vrouwen. Alkemade en Koekoek willen dat dat ook meer gebeurt in de architectuur. Het project Collecting Otherwise van Het Nieuwe Instituut in Rotterdam houdt zich daar mee bezig, maar ook in hun eigen podcast Respons gaan ze het gesprek aan met mede-architecten over hun ervaringen binnen de ontwerppraktijk om te onderzoeken en bespreekbaar maken van feministische vragen in architectuur.
Bouwen aan een betere toekomst
We worden soms moedeloos omdat verandering zo traag gaat, zei Alkemade tenslotte. Zo wordt in Rotterdam de Tweebosbuurt gesloopt voor architectuur uitsluitend voor de rijkere klassen, terwijl de lage inkomens moeten vertrekken naar de randen van de stad. De tendercultuur en marktwerking zijn nog steeds leidend. In Respons proberen de twee jonge architecten te bouwen aan een betere toekomst. Zo spreken ze met Paulien Bremmer, de architect van de Rietveldacademdie, waar studenten invloed hadden op het ontwerp.
‘Ik dacht altijd: als ik voor andere gebruikers ontwerp, moet ik als architect onzichtbaar worden – maar je moet juist expliciet tonen wat de impact van je gebouw is.
Koekoek en Alkemade besloten hun college met een quote van architect Hanneke Stenfert, die het dilemma tussen de eigen creativiteit en het perspectief van de gebruiker goed laat zien. ‘Ik dacht altijd: als ik voor andere gebruikers ontwerp, moet ik als architect onzichtbaar worden – maar je moet juist expliciet tonen wat de impact van je gebouw is. Dat moet je uitspreken en juist dán kan je voor verandering zorgen.’
Over Alkemade en Koekoek
Veerle Alkemade en Catherine Koekoek studeerden beiden af als architect aan de TU Delft en weken daarna uit naar andere vakgebieden om vanuit de liefde voor architectuur te werken aan een beter architectuurklimaat. Alkemade is momenteel werkzaam als architect en stedenbouwkundig ontwerper bij het Rijksvastgoedbedrijf en Koekoek is promovenda politieke filosofie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam.
Meer informatie over Respons: responspodcast.com