Wat architectuur kan doen voor humane asielopvang

Tekst: Jozien Wijkhuijs | Beeld: More or Less Design

Hoe ontwerp je een nieuw thuis voor mensen die alles zijn kwijtgeraakt? Architecten, ontwerpers en beleidsmakers lieten zien hoe ontwerp kan bijdragen aan waardigheid, rust en eigen regie voor asielzoekers — en waarom juist dát het verschil maakt. Redacteur Jozien Wijkhuijs ging op zoek naar de waarde van ontwerp en architectuur voor een humane asielopvang.

Beeld: More or Less Design

Zowel in Nijmegen als in de rest van Nederland zijn er veel anderen die zich daarmee bezighouden. In Nijmegen wonen op dit moment 520 asielzoekers in twee AZC-locaties: aan de Dommer van Poldersveldtweg en aan de Stieltjesstraat. Vanuit de spreidingswet moeten daar nog 300 plekken bij komen, en daarvoor heeft de gemeente een nieuwe locatie gevonden: een voormalig zorggebouw aan de Heyendaalseweg. Daarnaast is er nog de opvang van vluchtelingen die uit Oekraïne naar Nederland zijn gekomen. ‘Dat gaat om ongeveer 700 mensen,’ zegt Jan Bannink, projectmanager opvang van de gemeente Nijmegen.

Toekomstig AZC aan de Heyendaalseweg

‘Ik denk dat 90% van de AZC’s in Nederland wordt gerealiseerd in bestaand vastgoed,’ voegt hij daaraan toe. ‘Er wordt heel weinig nieuw gebouwd voor vluchtelingen.’ De primaire taak om AZC’s te realiseren ligt bij het COA, vertelt hij. ‘Die zijn natuurlijk weer heel erg afhankelijk van de lokale situatie: zijn er panden beschikbaar, is er grond beschikbaar, hoe staat de gemeente erin?’

De afdeling waar Bannink en zijn collega Diederik Walther werken, is ook verantwoordelijk voor de Oekraïense vluchtelingen, die binnen het beleid ‘ontheemden’ worden genoemd.‘Daar hebben we twee schepen in de Waalhaven voor, en drie andere locaties: één op de Tarweweg, één boven de bioscoop in de Tweede Walstraat en één in een voormalige mulo-school aan de Prins Hendrikstraat,’ vertelt Walther. Op tafel ligt een boek over dat laatste project, met foto’s van de ‘PH7’, zoals het gebouw heet. Het monumentale pand is namelijk een punt van trots voor zowel Bannink en Walther als voor Klok Bouw, het bedrijf dat bij de verbouwing betrokken was.

Minimaal en maximaal

Hoe dit soort gebouwen worden omgebouwd tot opvanglocatie, hangt van heel veel factoren af. Een van die factoren is natuurlijk tijd. ‘We zijn ooit begonnen in de Jan Massinkhal, met stapelbedden in een grote hal. Dat is echt crisisopvang, met heel veel haast,’ zegt Bannink. Al snel bleek dat deze mensen langer zouden blijven dan in de eerste instantie gedacht. ‘We dachten eerst dat ze na een half jaar tot een jaar naar huis zouden gaan, maar zoals we nu allemaal weten is dat anders gelopen.’

Er is toen door de gemeente een lijst gemaakt, met bestaand vastgoed dat eventueel in te zetten zou zijn voor opvang. ‘En daarna was het in een aantal panden met vouwwandjes snel ruimtes creëren. Er moesten toiletruimtes komen, een gemeenschappelijke keuken. We moesten met minimale middelen zo snel mogelijk een maximaal aantal ruimtes creëren.’

Goede, compacte woningen

Bij het realiseren van opvanglocaties moeten gemeentes en het COA voldoen aan bepaalde normen. Zo moet er bij het COA bijvoorbeeld per bewoner bij noodopvang 2,5 m2 beschikbaar in slaapvertrekken en 1 m2 in een dagverblijf of eetzaal. Bij andere vormen van opvang gaat het om 5 m2 per persoon en gemeentes stellen vaak hun eigen Programma van Eisen (PvE) op, waarin ze hun eigen normen stellen.

Er zijn talloze initiatieven van organisaties en architecten die proberen binnen deze normen mee te denken over opvang. Zij bedenken manieren om te ontwerpen voor een zo prettig en praktisch mogelijke ervaring voor mensen. Een voorbeeld daarvan is Bert Karel Deuten. Hij richtte samen met collega Henk Bultstra bureau Sputnik op, dat nu vaak samenwerkt met Paul de Vroom onder de naam ‘team pauldevroom + sputnik’. 

Voormalige mulo-school aan de Prins Hendrikstraat

‘Wij werken veel voor sociale woningbouw,’ vertelt Deuten. ‘Daardoor zijn we ook geïnteresseerd in hoe je goede, compacte woningen maakt.’ Hier hebben ze veel onderzoek naar gedaan en ook in samengewerkt met woningcorporaties. ‘Onze basiskwaliteit ligt in het puzzelen met plattegronden en in het praktisch maken van kleine woningen. Tegelijk waarschuwen we corporaties soms ook om niet nóg kleiner te gaan, iets dat in deze tijd voor hen vaak wel aantrekkelijk is.’ Vanwege deze expertise werden ze tien jaar geleden door het COA gevraagd om mee te werken aan een project in Emmen. ‘Dat was een gezinslocatie. Op dat moment was de druk zo hoog dat in de woningen die daar stonden 2 gezinnen werden gehuisvest in plaats van 1.’

De slaapkamers waren 10 m2, de woonkamer 15 m2, maar in de praktijk zag het COA dat de woonkamer helemaal niet werd gebruikt. ‘Mensen mogen de hele dag niets, mogen niet werken, maar hebben ook geen zin om de hele dag in de woonkamer te gaan zitten, waar ze geen privacy hebben,’ zegt Deuten. ‘Er was daarnaast gebrek aan flexibiliteit van het gebruik van de ruimtes en de hele situatie leidde tot veel stress.’

 Mensen mogen de hele dag niets, mogen niet werken, maar hebben ook geen zin om de hele dag in de woonkamer te gaan zitten, waar ze geen privacy hebben.

Putten in het plafond

Toen hij voor het eerst op een AZC kwam, vond Deuten het wel schrikken. ‘Met z’n achten in een klein huis, slecht geïsoleerd, putten in het plafond van waar mensen met de bezem er tegenaan sloegen…’. Tegelijk zag hij hier ook een uitdaging in. ‘Ik vond het heel interessant, omdat wij natuurlijk veel in de reguliere woningbouw zitten en daar gebeurde op dat moment niet zoveel. Er was weinig innovatie mogelijk, terwijl wij juist heel graag kijken hoe je met kleine ingrepen het woninggenot kan vergroten en in dit geval stress kan verminderen.’

Volgens het bouwbesluit moet een woonkamer 11 m2 zijn. Pauldevroom + sputnik stelden voor om alle kamers die grootte te geven, zowel de woon- als slaapkamers. ‘Dat is flexibeler. Je kunt een gemeenschappelijke ruimte maken als je individuen of stellen huisvest, maar het ook in twee subcompartementen opdelen die gezinnen naar eigen inzicht kunnen gebruiken.’ Ze werkten het plan uit en bekeken in welke samenstellingen dit zou kunnen worden gebruikt. ‘Het zou worden aanbesteed, maar dat is helaas niet doorgegaan. De Turkijedeal werd gesloten en het COA moest weer krimpen.’ Ze hebben met meerdere AZC-locaties meegedacht, om het bouwen voor opvang logisch en praktisch te laten zijn. ‘Ook in dit soort situaties kan de manier waarop je ontwerpt zorgen voor meer woongenot en minder woonellende.’

Meewerkstand

Bij het project op de PH7 in Nijmegen was ook een architect betrokken, namelijk Erik van Koolwijk van K3 Architectuur, vertelt Jan Bannink van de gemeente. ‘Dat was ook een spoedklus, maar we probeerden wel iets te creëren waar mensen voor langere tijd kunnen blijven. Zodra we het pand niet meer gebruiken voor opvang van Oekraïners, kunnen er andere doelgroepen inwonen, van statushouders tot daklozen tot studenten, dat zien we tegen die tijd.’ Om dit te kunnen bewerkstelligen, moesten de partijen snel en effectief samenwerken. ‘Het pand is monumentaal, dus zowel wij als de architect moesten veel contact houden met de monumentencommissie,’ vertelt Bannink. Daarbij was er bij K3 Architectuur ondanks de haast toch nog ruimte om ontwerpen te maken die aansloten bij het pand, door de boogvorm van de doorgangen te verwerken in de deuren en overal kleine tulpen uit te frezen, die ook terugkomen in de tegels in de voorgevel.

Op die manier zijn er een kleine 130 opvangplekken gerealiseerd, waarbij de zolder, die eerst niet werd gebruikt, helemaal werd gerenoveerd en ook in gebruik werd genomen voor woonruimtes. Daarvoor moest de architect het trappenhuis doortrekken, omdat de zolder eerst alleen te bereiken was door een smalle trap. Daarbij zijn allerlei klassieke elementen zoals een erker met glas-in-lood en een schouw behouden. Ook is het pand helemaal verduurzaamd. ‘Mensen hebben veel privacy in dit pand, ze delen wel een gang en een keuken,’ zegt Walther.

‘Het is gewoon prachtig,’ zeggen beide mannen trots. ‘Dat zeg ik niet omdat wij als gemeente dit hebben geïnitieerd, maar dat is echt het werk van de architect,’ vult Walther aan. Ook voor de andere partijen hebben ze veel lof. ‘Iedereen zat in de meewerkstand. Daardoor is ondanks de dwingende spoed het niveau hooggehouden.’ En in alle units kunnen in de toekomst heel gemakkelijk aansluitingen voor een keukentje worden gemaakt, daar is in dit bouwproces al rekening mee gehouden.

Spoed

Dit kan natuurlijk niet altijd, de PH7 is een voorbeeld waar alles goed viel, zegt Bannink. ‘De vraag is wanneer iets nog spoed is bij een conflict dat nu al 2,5 jaar duurt. Als die spoed er niet is, moet je weer de normale wachttijden voor vergunningen aanhouden en de klus breder aanbesteden.’ Daarnaast is dit pand in het bezit van de gemeente, maar worden er ook wel eens opvanglocaties gemaakt op plekken waar het gaat om huur. ‘Dan ga je meer bouwkundig kijken,’ zegt Walther. ‘Waar kunnen tijdelijke wandjes, wat is er al aan sanitair, hebben alle ruimtes een raam? We hebben daarvoor gewoon een afvinklijst.’

Dit soort vragen speelt natuurlijk nog sterker als er in korte tijd noodopvang moet worden gerealiseerd in tenten, zoals eerder gebeurde in Heumensoord en op het sportpark Winkelsteeg. ‘Kan het riool het aan, hoeveel sanitair kan er komen, bijvoorbeeld,’ zegt hij. ‘Hier heb ik ervaring mee uit mijn oude werk in de festivalwereld. Ik heb een heel netwerk van bedrijven en organisaties die dit faciliteren en bouwen.’ Ook kijkt hij daardoor goed naar de logistiek op het terrein. ‘Op een festival mag je best even wachten op het toilet, maar deze mensen wonen hier en daar moeten gewoon genoeg wc’s zijn. Ook moeten de douchehokjes ruim genoeg zijn om je er ook om te kunnen kleden, bijvoorbeeld. ‘Ik ga dan echt zelf over het terrein lopen en kijken, klopt dit, hoe beweeg ik me hier?’

Ontwerpkracht

Het idee achter veel opvanglocaties is dat mensen er niet lang zitten, stellen ook Bannink en Walther. Dat dit in de praktijk niet altijd zo is, moge duidelijk zijn uit de hausse aan berichtgeving en politieke discussies. Een ander voorbeeld van iemand die met een kleine ingreep probeert die langere periode prettiger te maken, is architect Anneloes de Koff. Ze heeft haar eigen bureau, studio Antidote, en werkt daarnaast aan een onderzoeksproject met Nanne Brouwer. Hij heeft ook een achtergrond in de architectuur, maar werkt nu vooral in social design, met zijn bureau de Toekomstfabriek. Samen werken ze aan een project genaamd De Wachtkamer, waarbij ze hun ontwerpkrachten inzetten voor het creëren van meer privacy en rust door te beginnen bij de stapelbedden waarin mensen moeten slapen.

‘We zijn allebei afgestudeerd op het ontwerp van AZC’s,’ vertelt De Koff. ‘Maar inmiddels doen we ook veel andere projecten. We vinden het belangrijk om tijd en ontwerpkracht in te zitten op een maatschappelijk project.’ Zo ontstond uiteindelijk De Wachtkamer. ‘Het is echt begonnen als een soort ontwerpend onderzoek,’ vertelt Brouwer. ‘Hoe krijgen we de ervaring van bewoners en oud-bewoners boven tafel, welke rol speelt ontwerp, waar kunnen we de meeste impact maken?’ De twee wilden iets maken dat op meerdere plekken kon worden ingezet, van een azc in een oude school tot een noodopvang in tenten.

Ze gingen op zoek naar informatie, door middel van groepsgesprekken met ervaringsdeskundigen en door het verzamelen van foto’s van zoveel mogelijk locaties. ‘Die hebben we allemaal geprint en we hebben twee soorten gesprekskaartjes gemaakt. De eersten gingen over hoe de plekken er uitzien, is het donker of licht, hoog of laag, koud of warm,’ vertelt Brouwer. ‘Op de andere kaartjes stonden meer vragen over emoties. Hoe voelde je je op die plek?’ Het is een co-creatieve ontwerptechniek, waarin ze de mensen die het product moeten gebruiken ook echt zeggenschap hebben gegeven. ‘Ze hebben zelden zelf de regie, wij hebben er echt op gelet dat dat nu wel zo was.’

Controle

De gedeelde slaapkamer bleek de plek waar mensen de meest negatieve ervaringen hebben. ‘Zelfs in nieuw ontworpen AZC’s, van baksteen, energieneutraal, delen mensen een slaapkamer,’ zegt De Koff. Ook gaven medewerkers van de locaties aan dat gebrek aan regie over het eigen leven en privacy de belangrijkste componenten zijn die voor problemen zorgen. ‘Je hebt geen controle over de hoeveelheid licht, niet over of deuren dicht zijn of open, mensen zien je slapen, ook als je je niet lekker voelt.’

‘Je hebt geen controle over de hoeveelheid licht, niet over of deuren dicht zijn of open, mensen zien je slapen, ook als je je niet lekker voelt.’

Dit alles zagen ze nog eens bevestigd door omgevingspsycholoog Joren van Dijk. ‘Het effect van deze opzet zorgt voor crowding, een fenomeen waarbij mensen constant onder druk en stress van sociale dynamiek staan. Mensen worden er ziek van en dan hebben we het niet nog niet eens over de verstoorde nachtrust,’ zegt Brouwer.

‘Dat was iets waar wij iets mee konden,’ zegt De Koff. Uiteindelijk ontwierpen ze een ombouw voor de stapelbedden die nu al worden gebruikt, waarbij het bovenste bed hoger wordt gemaakt zodat iemand ook rechtop kan zitten onderin. In de ombouw kunnen wat kleren worden opgehangen, er is ruimte voor wat persoonlijke spullen en er zitten gordijntjes op die dicht kunnen. Het bed wordt op dit moment getest in een noodopvang in Bleskensgraaf, om daarna te worden opgeschaald naar andere opvanglocaties.

Langere korrel

Dat eigen regie voor mensen belangrijk is, hebben Diederik Walther en Jan Bannink in Nijmegen ook gezien. ‘Wij willen menselijk en humaan opvangen. Daardoor proberen we zoveel mogelijk mee te bewegen en zelfregie te bevorderen,’ zegt Walther. ‘We hadden bijvoorbeeld rijst in grote hoeveelheden ingekocht bij Hanos, maar zijn na overleg met de bewoners overgegaan op een bepaald soort rijst met een langere korrel, die we in grote hoeveelheden uit West-Nederland hebben laten komen.’ Ze zeggen trots te zijn op hoe opvang in Nijmegen is geregeld. ‘We proberen er naar omstandigheden het maximale eruit te halen.’  

Ook het ACN stond stil bij het ontwerp van de architectuur van AZC’s. Lees hier de terugblik van  de avond in LUX. Architect Lorien Beijaert, politicus Quirijn Lokker en interieurarchitect Nasma Al-Shutfa gingen in gesprek over wat architectuur, ontwerp en beleid hierin kunnen betekenen.